در نخستین شماره از مجله?«موعود» پیرامون امکان و یا عدم امکان تشرف به پیشگاه کعبه مقصودوقبله موعودحضرت?بقیة?الله، ارواحناله الفداء، در عصر غیبت?سخن گفتیم و متن گفتار بیش از ده تن از فقهاى نامدار شیعه را در طول قرون و اعصار، به ترتیب تسلسل زمانى برشمردیم، که همگى به امکان آن بصراحت فتوا داده بودند.

«هر کس پیش از خروج سفیانى و صیحه آسمانى ادعاى مشاهده کند، دروغگو و تهمت پیشه است?» (1)

سخن گفتیم و تلاش ما براى تصحیح سند آن به جایى نرسید و این روایت از حد «خبر واحد ضعیف?» فراتر نرفت و «حسن بن احمد مکتب?»تنها راوى آن، از حد «مجهول?» و «مهمل?» بودن خارج نشد.

و اینک گفتار ما در این شماره از مجله موعود، پیرامون این پرسش است که: «آیا مى?توان با دیگر احادیث مربوطبه?غیبت?حضرت?بقیة?الله،ارواحنا له?الفداء،مضمون توقیع شریف را تقویت کرد و ضعف سند آن را جبران نمود یا نه؟! »

ظاهرا پاسخ منفى است و این تلاش هم، ما را به نتیجه مورد نظر نمى?رساند، زیرا به جز توقیع نامبرده، در هیچ یک از صدها حدیث موجود پیرامون غیبت آن حضرت، اشاره?اى به تکذیب «مدعى مشاهده?» نشده است. و مى?توان گامى فراتر نهاده و ادعا نمود که همه احادیث وارده از معصومین، علیهم?السلام، صریح هستند در این که حضرت مهدى، علیه?السلام، در زمان غیبت از دید عموم مخفى است و همگان او را مشاهده نمى?کنند و در هیچ?کدام از این احادیث نیامده که هرگز احدى آن حضرت را نخواهد دید [دقت?شود].

و اینک براى روشن شدن این مطلب از میان صدها حدیثى که پیرامون غیبت آن حضرت آمده، چهارده حدیث که صراحت?بیشترى در این رابطه دارند برگزیدیم و فرازهایى از آنها را تبرکا در اینجا تقدیم مى?داریم:

1. «جابربن عبدالله انصارى?» مى?گوید: رسول اکرم ،صلى?الله?علیه و آله، پیرامون حضرت مهدى ، علیه السلام، سخن گفت و در فرازى از آن فرمود:

«ذلک الذى یفتح?الله عزوجل على?یدیه?مشارق?الارض?ومغاربها یغیب عن اولیائه غیبة لا یثبت فیها الا من?امتحن?الله قلبه للایمان?»

او همان شخص است که خداوند، شرق و غرب جهان را به دست او فتح مى?کند، او از دوستانش آن چنان غیبت مى?کند که در دوران غیبتش، به جز کسانى که خداوند دل آنان را آزموده است - در اعتقاد خود - پا برجا نمى?مانند. (2)

2. حضرت «عبدالعظیم حسنى?» از امام جواد،علیه السلام، از پدران بزرگوارش، از امیرمؤمنان ، علیه السلام، روایت مى?کند که فرمود:

«للقائم منا غیبة امدها طویل کانى بالشیعة یجولون جولان?النعم فى غیبته یطلبون المرعى فلایجدونه الا فمن ثبت منهم على دینه و لم یقس قلبه لطول غیبة امامه فهو معى فى درجتى یوم?القیامة?»

براى قائم ما غیبتى هست که مدت آن به درازا خواهد کشید، گویى شیعیان را با چشم خود مى?بینم که همانند گله بى?صاحبى که در دشت و صحرا پراکنده شده به دنبال چراگاه بگردند، در غیبت او به جستجوى او مى?پردازند و او را نمى?یابند. آگاه باشید که هر کس بر آیین خود استوار بماند و در اثر طول غیبت امامش دلش را قساوت نگیرد، روز قیامت در کنار من خواهد بود. (3)

3. امیرمؤمنان ،علیه?السلام، در روایتى دیگر مى?فرماید:

«ان?القائم منا اذا قام لم?یکن لاحد فى عنقه بیعة فلذلک تخفى ولادته و یغیب شخصه?»

هنگامى که قائم ما،علیه السلام، قیام کند، بیعت کسى در گردن او نخواهد بود، از این رهگذر تولدش پنهانى انجام گیرد و خودش از دیده?ها غایب شود. (4)

4. امام حسن مجتبى،علیه السلام، در فرازى از حدیث مفصلى که در آن از علل پذیرش صلح سخن گفته مى?فرماید:

«اما علمتم انه ما منا احد الا و تقع فى عنقه بیعة لطاغیة زمانه الاالقائم?الذى یصلى روح?الله عیسى?بن?مریم خلفه فان?الله عزوجل یخفى ولادته و یغیب شخصه لئلا یکون لاحد فى عنقة بیعة اذا خرج?»

مگر نمى?دانید که هر یک از ما برگردنش بیعت طاغوت زمانش خواهد بود به جز قائم ما، که حضرت عیسى در پشت?سر او نماز مى?خواند و لذا خداى تبارک و تعالى ولادتش را مخفى نگه مى?دارد و خودش را در پشت پرده غیبت نهان مى?سازد تا به هنگام ظهور، بیعت احدى در گردن او نباشد. (5)

5 - از پیشواى مذهب، امام صادق، علیه?السلام،پرسیدند: مهدى فرزندان شما کیست؟ فرمود:

«الخامس من ولدالسابع یغیب عنکم شخصه و لایحل لکم تسمیته?»

او پنجمین فرزند هفتمین امام است که شخص او از دیده?ها غایب شود و بازگو کردن نامش بر شما روا نباشد. (6)

6.ازحضرت?موسى?بن?جعفر ، علیه السلام، پرسیدند: آیا در میان امامان کسى هست که از دیده?ها مخفى گردد؟ فرمود:

«نعم یغیب عن ابصار الناس شخصه و لا یغیب عن قلوب المؤمنین ذکره و هو الثانى عشرمنا»

آرى، خودش از دیدگان ناپدید شود ولى یاد او هرگز از خاطر مؤمنین محو نشود، او دوازدهمین ما مى?باشد. (7)

7. از محضر امام رضا ، علیه السلام، پیرامون قائم،عجل?الله تعالى فرجه?الشریف، پرسیدند، فرمود:

«لایرى جسمه و لایسمى باسمه?»

جسم او دیده نشود و نام او بازگو نگردد. (8)

8 .به محضر امام هشتم گفته شد: امیدواریم که صاحب این امر، شماباشید حضرتش توضیحاتى پیرامون امامان بیان کردند، آنگاه فرمودند:

«حتى یبعث?الله عز و جل لهذا الامر غلاما منا خفى المولد والمنشا غیر خفى فى نسبه?»

تا خداوند براى این امر جوانى را از ما بر انگیزد که ولادت و محل نشو و نمایش پنهان باشد ولى نقطه ابهامى در نسبش نباشد. (9)

9. امام هشتم در حدیث دیگرى بتفصیل از ویژگیهاى حضرت مهدى، علیه السلام، سخن گفته و در پایان مى?افزاید:

«ذاک الرابع من ولدى یغیبه الله فى ستره ماشاء ثم یظهره فیملا به الارض قسطا وعدلا کما ملئت جورا و ظلما»

او چهارمین فرزند از تبار من است، خداوند به مقدارى که بخواهد او را در پشت پرده غیبت نگه مى?دارد، سپس او را ظاهر مى?سازد و به دست او زمین را پراز عدل و داد مى?کند، آن چنانکه پر از ظلم و ستم شده باشد. (10)

10. امام جواد، علیه السلام، نیز در این رابطه فرمود:

«هوالذى یخفى على الناس ولادته و یغیب عنهم شخصه و یحرم علیهم تسمیته?»

او همان شخصى است که ولادتش بر مردم پوشیده باشد و خودش از دیده?ها پنهان باشد و بازگو کردن نامش بر آنها حرام باشد. (11)

11. امام هادى ،علیه?السلام، روزى خطاب به یارانش فرمود: حجت?خدا بعد از من فرزندم حسن عسکرى مى?باشد ولى در مورد جانشین او چه وضعى خواهید داشت؟ راوى پرسید: چرا؟ فرمود:

«لانکم لاترون شخصه و لایحل لکم ذکره باسمه?»

زیرا شما شخص او را نخواهید دید و بازگو کردن او با نام و نشان بر شما روا نخواهد بود. (12)

12. امام صادق، علیه السلام، در مورد حضور یافتن آن کعبه موعود در ایام حج و شرکت آن حضرت در مراسم حج فرمود:

«یفقد الناس امامهم یشهد الموسم یراهم ولایرونه?»

مردم امام خود را گم مى?کنند، در موسم شرکت مى?کند، او مردم را مى?بیند ولى مردم او را نمى?بینند. (13)

13. و در حدیث دیگرى در همین زمینه فرمود:

«للقائم غیبتان یشهد فى احدهما المواسم یرى الناس و لا یرونه?»

براى قائم، علیه?السلام، دو غیبت است که در یکى از آنها در موسمها حضور مى?یابد، او مردم را مى?بیند ولى مردمان او را نمى?بینند. (14)

14. و نیز در حدیثى دیگر فرمود:

«ان للقائم غیبتین یرجع فى احداهما و فى الاخرى لایدرى این هو؟ یشهد المواسم یرى الناس و لایرونه?»

براى قائم، علیه?السلام، دو غیبت هست، در یکى از آنها به او مراجعه مى?شود و در دیگرى جایگاهش معلوم نباشد، در موسمها حضور یابد، او مردم را ببیند ولى مردمان او را نبینند. (15)

در میان صدها روایتى که پیرامون غیبت?حضرت بقیة?الله ارواحناله الفداء، از محضر معصومین، علیهم?السلام، شرف صدور یافته، روایات فوق بیش از همه صراحت دارند که در عهد غیبت نمى?توان به خدمت آن کعبه مقصود رسید ولى در هیچ کدام از آنها اشاره?اى به تکذیب مدعى رؤیت نشده است.

از این رو ، این احادیث و دیگر احادیثى که به این مضامین از معصومین، علیهم?السلام، رسیده است، ضعف سند توقیع شریف را جبران نمى?کند و مضمون آن را تقویت نمى?کند، و توقیع شریف از حد خبر ضعیف و خبر واحد فراتر نمى?رود.

مطلب دیگرى که لازم است در مورد مدلول احادیث فوق یادآور شویم این است که:ظاهر احادیث?یاد شده این است که در عهد غیبت نمى?توان خورشید فروزان امامت را مشاهده کرد و اطلاق آن همه امت اسلامى را دربرمى?گیرد ولى در هیچ یک از احادیث فوق تعبیرى نیامده که صریح در عموم باشد.

به عبارت دیگر، ما هیچ مدرک حدیثى?نداریم?که?معصوم،علیه?السلام، فرموده باشد که در عهد غیبت هیچ?کس آن حضرت را نمى?بیند، بلکه بر عکس روایاتى داریم که صراحت دارند در این که افرادى به محضر آن حضرت مى?رسند و اینک به چند دسته از این روایات اشاره مى?کنیم:

1. امام رضا،علیه السلام، در فرازى از یک حدیث طولانى از حضور یافتن حضرت خضر،علیه السلام، همه ساله در موسم حج?سخن مى?گویند و در پایان مى?فرمایند:

«و سیؤنس الله به وحشة قائمنا فى غیبته و یصل به وحدته?»

خداوندمنان به وسیله ایشان (حضرت خضر) وحشت و غربت قائم ما را تبدیل به انس و تنهایى او را مبدل به رابطه و پیوند مى?سازد. (16)

این روایت صریح است در این که حضرت خضر،علیه السلام، همواره در محضر آن خورشید فروزان است و به وسیله ایشان رفع غربت از آن حضرت مى?شود و در نتیجه این طور نیست که هرگز احدى به محضر آن حضرت نرسد.

2. امام صادق،علیه السلام، در ضمن حدیثى که پیرامون مخفى بودن اقامتگاه آن کعبه مقصود سخن مى?گویند، مى?فرمایند:

«لا یطلع على موضعه احد من ولى و لاغیره الا المولى الذى یلى امره?»

از دوست و غیر دوست کسى از جایگاه آن حضرت آگاه نمى?شود، به جز خدمتکارى که متصدى خدمت آن حضرت مى?باشد. (17)

این حدیث نیز صریح است در اینکه علاوه بر حضرت خضر،علیه?السلام، خدمتکار و یا خدمتکارانى در محضر آن حضرت هستند، که از اقامتگاه آن خورشید فروزان آگاه?اند و طبعا دیدگانشان از نور جمالش منور مى?گردد.

3. امام صادق ،علیه السلام، در حدیث دیگرى در همین رابطه مى?فرماید:

«للقائم غیبتان احداهما قصیرة و الاخرى طویلة الغیبة الاولى لا یعلم بمکانه فیها الا خاصة شیعته و الاخرى لایعلم?بمکانه فیها الا خاصة موالیه?»

براى قائم ما دو غیبت است: یکى کوتاه و دیگرى طولانى، در غیبت نخستین جز خواص شیعیان از جایگاه آن حضرت آگاه نمى?باشند و در غیبت دومى تنها خواص موالیانش از جایگاه آن حضرت آگاه?اند. (18)

این حدیث نیز صریح است در این که گروهى از دوستان خاص آن حضرت از جایگاه آن خورشید تابان در عهده غیبت آگاه?اند و طبعا افتخار ملازمت و سعادت دیدار آن کعبه مقصود را دارند.

4. امام باقر،علیه السلام، تعداد این موالیان را سى نفر بیان کرده مى?فرماید:

«لابد لصاحب هذاالامر من عزلة و لابد فى عزلته من قوة و ما بثلاثین من وحشة و نعم?المنزل طیبة?»

براى صاحب این امر به ناگزیر دوران عزلتى هست، در دوران عزلت نیرویى لازم?است، دیگر با وجود سى نفر وحشتى نیست، و چه جایگاه خوبى است مدینه. (19)

از این حدیث استفاده مى?شود که همواره تعداد سى نفر از اولیاء الهى در محضر آن تنها بازمانده از حجتهاى پروردگار شرف حضور دارند، که در این دوران عزلت?به وسیله آنها رفع غربت از وجود اقدس آن هادى امت و عصاره خلقت مى?شود.

علامه مجلسى رحمة?الله، در توضیح این حدیث?شریف?مى?فرماید:

«عزلت?به معناى کناره?گیرى است، طیبه از اسامى مدینه طیبه است و این حدیث دلالت مى?کند که آن حضرت غالبا در مدینه منوره و حوالى آن مى?باشد و دلالت مى?کند براین که همواره سى تن از دوستان و نزدیکان آن امام در محضرش مى?باشند، که اگر عمر یکى از آنها سر آید دیگرى به جاى او جایگزین گردد.» (20)

5.محمدبن عثمان عمرى، دومین وکیل خاص حضرت بقیة?الله ارواحنا له?الفداء، قسم یاد کرده، مى?فرماید:

«والله ان صاحب هذاالامر یحضر الموسم کل سنة فیرى الناس و یعرفهم و یرونه و لایعرفونه?»

به خدا سوگند صاحب این امر همه ساله در موسم حج?حضور مى?یابد، او مردم را مى?بیند و مى?شناسد، مردم نیز او را مى?بینند ولکن نمى?شناسند. (21)

این حدیث صریح است در این که دیدار حضرت منحصر به ملازمان رکاب و متصدیان خدمت نیست، بلکه علاوه بر حضرت خضر ، علیه?السلام، خدمتگزاران، موالیان خاص و گروه سى نفرى ملتزمان، که همواره در خدمت آن حضرت هستند; همه ساله میهمانان خدا و زائران خانه خدا، در موسم حج?به دیدار آن کعبه مقصود نائل مى?آیند، جز این که او را نمى?شناسند.

پس آنچه در احادیث [شماره 14-12] آمده است که «او مردم را مى?بیند ولى مردم او را نمى?بینند» منظور این است که دیدار توام با شناخت انجام نمى?گیرد، ولى دیدار به صورت ناشناس براى همه امکان پذیر است، و این منافات ندارد با اینکه بعدا از روى نشانه?هایى متوجه شوند که آن آقا، وجود اقدس آقاى دو جهان حضرت صاحب الزمان ،علیه?السلام، بوده است و در هیچ روایتى از این منع نشده است.

6. پیشواى مذهب ما حضرت?امام صادق ،علیه?السلام، در ضمن حدیثى که از غیبت?حضرت مهدى ، علیه?السلام، و شباهت آن به غیبت?حضرت یوسف ،علیه?السلام، بتفصیل بحث کرده?اند مى?فرمایند:

«فما تنکر هذه?الامة ان یفعل?الله جل و عز بحجته کما فعل بیوسف ان یمشى فى?اسواقهم و یطابسطهم حتى یاذن?الله فى?ذلک?له کمااذن?لیوسف?»

چرا این امت نمى?پذیرند که خداى تبارک و تعالى در مورد حجت?خود همان کارى را انجام دهد که در حق حضرت یوسف انجام داد، بدین گونه که در بازارهاى آنها گام بسپارد و روى فرشهایشان قدم بگذارد، تا روزى که خداوند او را فرمان ظهور دهد، چنانکه به یوسف فرمان داد. (22)

این روایت صریح است در این که دیدار به صورت ناشناس به موسم حج اختصاص ندارد، بلکه هر روز و شب امکان دارد که کعبه مقصود و قبله موعود در هر کوى و برزن گام بسپارد، در محافل و مجالس دوستان حضور یابد و سعادت دیدارش را به منتظران ظهور و راهیان کویش ارزانى دارد.

7. امام زین?العابدین،علیه?السلام، در حدیثى به شمارش مشابهتهاى حضرت مهدى، علیه?السلام، با شش تن از پیامبران بزرگ مى?پردازد و در فرازى از آن مى?فرماید:

«و اما من?ابراهیم فخفاءالولادة و اعتزال?الناس و امامن?موسى فالخوف و الغیبة?»

نشانه او از حضرت ابراهیم، تولد پنهانى و کناره?گیرى?اش از میان مردم است; و نشانه او از حضرت موسى، ترس، وحشت و غیبت اوست. (23)

تردیدى نیست که غیبت?حضرت ابراهیم و حضرت موسى از همه مردمان نبود، بلکه غیبت ابراهیم ، علیه?السلام، از نمرودیان و غیبت موسى،علیه?السلام، از فرعونیان بود.

8. امام باقر،علیه?السلام، نیز در حدیث دیگرى به شمارش شباهتهاى آن حضرت با پنج تن از پیامبران بزرگ پرداخته، در فرازى از آن فرموده است.

«و اما شبهه من یوسف بن یعقوب علیهماالسلام، فالغیبة من خاصته و عامته و اختفاؤه من اخوته?»

و اما شباهت او به حضرت یوسف فرزند حضرت یعقوب،علیهماالسلام، عبارت از غیبت آن حضرت از همگان و مخفى بودنش از برادرانش مى?باشد. (24)

تردیدى نیست که غیبت?حضرت یوسف، علیه?السلام، نسبت?به ایل و تبار و برادران معاندش غیبت?بود و گرنه در تمام مدت افرادى با او مراوده داشتند، چه در خانه عزیز مصر، چه در زندان و چه در هنگامى که بر اریکه حکومت تکیه داده بود.

9. امام صادق،علیه?السلام، نیز مشابهتهاى آن حضرت را با چهار تن از پیامبران بیان مى?کند و در فرازى از آن مى?فرماید:

«و اما سنته من یوسف فالستر جعل?الله بینه و بین?الخلق حجابا یرونه و لا یعرفونه?»

و اما نشانه آن حضرت از حضرت یوسف پرده نشینى اوست، خداوند بین او و بین مردمان حجابى قرار داده که او را مردمان مى?بینند ولى نمى?شناسد. (25)

این حدیث نیز صریح است در اینکه غیبت آن حضرت از مردمان همانند غیبت پیامبران است که به هنگام بروز خطر مخفى مى?شدند و اختفاى آنها به این صورت نبود که هرگز احدى آنها را نبیند، بلکه مردم با آنها دیدار و مراوده داشتند، جز این که آنها را نمى?شناختند.

10. امام صادق ،علیه?السلام، در این رابطه مى?فرماید:

«ان سنن?الانبیا بما وقع بهم من?الغیبات حادثة فى?القائم منا اهل?البیت?حذوالنعل بالنعل والقذة بالقذة?»

سیره پیامبران ،علیهم?السلام، در زمینه غیبتهایى که براى آنها رخ داده است عینا در مورد قائم ما اهل?بیت نیز واقع خواهد شد، درست همانند مطابقت دو لنگه کفش و دو چوبه تیر. (26)

در این حدیث?با صراحت تمام بیان شده است که غیبت?حضرت بقیة?الله، علیه?السلام، دقیقا همانند غیبت پیامبران عظیم?الشانى چون: حضرت ادریس،حضرت نوح، حضرت صالح، حضرت ابراهیم، حضرت یوسف، حضرت موسى، علیهم?السلام، و حضرت رسول اکرم،صلى?الله?علیه و آله، است که تفصیل آنها را شیخ صدوق در کتاب گرانسنگ «کمال?الدین وتمام?النعمه?» از معصومین روایت کرده است. (27)

از بررسى احادیث فوق به این نتیجه رسیدیم که دیدار حضرت بقیة?الله?اروحناله?الفداء، نه تنها امکان?پذیر است، بلکه واقع شده و براى گروهى به طور مداوم، سعادت دیدار آن حضرت میسر است، که از آن گروه?اند: حضرت خضر، خدمتگزاران، موالیان خاص و یک گروه سى نفرى، که در متن احادیث از معصومین، علیهم?السلام، تصریح شده که همواره در محضر آن کعبه دلها هستند و به وسیله آنها رفع غربت از آن عصاره خلقت مى?شود.

و دیدار آن حضرت به صورت ناشناس از هیچ کس نفى نشده، چنانکه در احادیث?بصراحت آمده و از تشبیه غیبت آن حضرت به غیبت پیامبران نیز استفاده مى?شود.

از بررسى احادیث مربوط به غیبت، که 14 نمونه آن در این گفتار، به عنوان صریحترین احادیث غیبت آورده شد، نیز به این نتیجه رسیدیم که این احادیث اگر چه ظهور در عدم امکان رؤیت دارند، ولى هیچ کدام صریح در آن نیستند و در هیچ کدام اشاره?اى به تکذیب مدعى رؤیت نشده است.

در نتیجه توقیع شریفى که در آن آمده است: «هر کس پیش از خروج سفیانى وصیحه آسمانى ادعاى مشاهده کند، دروغگو و تهمت پیشه است?» از حد خبر واحد ضعیف فراتر نمى?رود و دیگر احادیث مربوط به غیبت، ضعف سند آن را جبران نمى?کند.

در شماره اول مجله موعود، متن توقیع شریف را با منابع و مصادرش آوردیم، در شماره سوم سند آن را بررسى کردیم، در این شماره توضیح دادیم که روایات دیگر ضعف سند آن را جبران نمى?کند، در شماره بعدى به فضل الهى دلالت آن را بر امکان یا عدم امکان تشرف در عصر غیبت، بررسى خواهیم نمود.


پى?نوشتها:

1.صدوق، محمدبن على بن بابویه، کمال?الدین و تمام?النعمة، ج 2، ص?516، چاپ جامعه مدرسین، قم.

2. شیخ بهائى، الاربعون ، ص?206، چاپ نویداسلام، قم.

3. صدوق،محمدبن على بن بابویه، همان ،ج 1، ص?303.

4. علامه مجلسى، محمدباقربحارالانوار، ج 51، ص?109، چاپ مؤسسه وفا، بیروت.

5. امین?الاسلام طبرسى، اعلام?الورى باعلام الهدى، ج 2، ص 230 ، چاپ مؤسسه آل البیت، قم.

6. صدوق، محمدبن?على?بن?بابویه،همان، ج 2، ص 411.

7. علامه مجلسى، محمدباقر،همان، ص 150.

8. کلینى، محمدبن یعقوب،اصول کافى، ج 1، ص?333، چاپ دارالاضواء، بیروت.

9. نعمانى، محمدبن?ابراهیم ،کتاب?الغیبة، ص 168، چاپ مکتبه صندوق، تهران.

10. صدوق، محمدبن?على?بن?بابویه، همان ، ص?376.

11. ابن خزازقمى، کفایة?الاثر فى?النص على?الائمة?الاثنى عشر، ص 278، انتشارات بیدار، قم.

12. طوسى، محمدبن حسن،کتاب?الغیبة ، ص 202، چاپ معارف اسلامیة، قم.

13. طبرى امامى، دلائل?الامامة، ص 482، چاپ بنیاد بعثت، قم.

14. کلینى، محمدبن یعقوب،همان، ص?339.

15. نعمانى، همان، ص 175.

16. صدوق، محمدبن?على?بن?بابویه، همان، ص 391.

17. نعمانى، محمدبن ابراهیم، همان، ص 172.

18. کلینى، محمدبن یعقوب، همان، ص 340.

19. طوسى، محمدبن حسن، همان، ص 162.

20. علامه مجلسى، محمدباقر، همان، ج 52، ص 158.

21. طوسى، محمدبن حسن، همان، ص 364.

22. کلینى، محمدبن یعقوب،همان، ص?337.

23. فیض کاشانى ، المحجة?البیضاء، ج 4، ص 338، چاپ جامعه مدرسین، قم.

24.صدوق ، محمدبن على بن بابویه، همان، ج 1، ص?327.

25. علامه مجلسى، محمدباقر، همان ، ص 224.

26. صدوق،محمدبن على بن بابویه، همان، ج 2، ص 345.

27. کتاب «کمال?الدین?» به طورى که شیخ صدوق،قدس?سره، در مقدمه آن بیان کرده، به فرمان حضرت بقیة?الله ارواحنا فداءو به منظور تشریح غیبت پیامبران تالیف شده است; کمال?الدین ، مقدمه ، ص?3.